... ιωνικού ρυθμού, ύψους περίπου 10 μέτρων.
Πρόκειται για σύγχρονο αντίγραφο ενός αρχαίου μαρμάρινου κίονα που έστησαν οι Αθηναίοι στα μέσα του 5ου αι. π.Χ., σε ανάμνηση της νίκης τους κατά των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. Το μνημείο αυτό ήταν αρκετά γνωστό στην αρχαιότητα, καθώς αναφέρεται στις φιλολογικές πηγές και ο Παυσανίας το περιγράφει ως «τρόπαιον λίθου λευκού».
Το 1965 ο Αμερικανός αρχαιολόγος, Eugene Vanderpool, ανέσκαψε και δημοσίευσε τα τμήματα αυτά του Τρόπαιου. Σήμερα εκτίθενται στην κεντρική αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου Μαραθώνα. Εκτός από τα τμήματα του κίονα, στην ανασκαφή του πύργου βρέθηκε και ένα θραύσμα από γλυπτό το οποίο απεικονίζει τμήμα πτύχωσης χιτώνα που μάλλον ανήκε σε άγαλμα Νίκης -της αλληγορικής πτερωτής μορφής που τιμούσε τη στρατιωτική νίκη- και ήταν τοποθετημένο στην κορυφή του κίονα. Ο Vanderpool θεωρούσε ότι το Τρόπαιο είχε από την αρχή στηθεί στον ίδιο χώρο όπου βρέθηκαν τμήματά του σε δεύτερη χρήση.
Η άποψή του φαίνεται ότι επιβεβαιώθηκε το 2003, όταν ο Μανώλης Κορρές εντόπισε στα θεμέλια του βυζαντινού πύργου πέντε λίθους οι οποίοι ανήκαν πιθανότατα στην ευθυντηρία της κρηπίδος του Τρόπαιου, η οποία ήταν τετράγωνη, με μήκος πλευράς 2,4 μέτρα. Η ανακάλυψη αυτή αποτέλεσε ένα ισχυρό στοιχείο ότι πράγματι το Τρόπαιο είχε τοποθετηθεί αρχικά στην ίδια θέση, όπου αιώνες αργότερα ανεγέρθη ο πύργος.
Σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να διαπιστώσει ότι το αντίγραφο του Τροπαίου στέκει πάνω στην ευθυντηρία της κρηπίδος του αυθεντικού μνημείου. Οι νεκροί της μάχης του Μαραθώνα Το Τρόπαιο μαζί με τον Τύμβο των Αθηναίων αποτελούν τα δύο μνημεία που συνδέονται με τη μάχη του Μαραθώνα. Ο Τύμβος καλύπτει τις ταφές των 192 Αθηναίων οι οποίοι σκοτώθηκαν στη μάχη, αλλά και το Τρόπαιο φαίνεται να σχετίζεται με νεκρούς της μάχης.
Το 1884 ο Γερμανός αξιωματικός August Eschenburg επισκέφθηκε τον Μαραθώνα, προκειμένου να χαρτογραφήσει την περιοχή. Στο κτήμα του Σούτσου, κοντά στην εκκλησία της Μεσοσπορίτισσας, ο επιστάτης έδειξε στον Eschenburg πολλά ανθρώπινα οστά τα οποία ξέθαβε, ενώ καλλιεργούσε τα αμπέλια του κτήματος. Ο Γερμανός αξιωματικός διαπίστωσε πως τα οστά βρίσκονταν διασκορπισμένα σε μια μεγάλη έκταση, που έφτανε μέχρι και τα όρια του Μεγάλου Έλους.
Το γεγονός ότι οι σκελετοί ήταν θαμμένοι κοντά στην επιφάνεια του εδάφους παρέπεμπε σε μαζικές και πρόχειρες ταφές, στοιχεία που συνάδουν με τους νεκρούς μιας μάχης. Ο Eschenburg κατέληξε στο λογικό συμπέρασμα πως οι νεκροί αυτοί θα πρέπει να ήταν οι 6.400 Πέρσες που σκοτώθηκαν στη μάχη του Μαραθώνα και ετάφησαν μαζικά στην περιοχή. Φαίνεται λοιπόν ότι το Τρόπαιο του Μαραθώνα σχετίζεται με τους νεκρούς Πέρσες.
«Τρόπαιον»
Η λέξη «τρόπαιον» προέρχεται από την «τροπή», δηλαδή τη φυγή και την καταδίωξη του αντιπάλου στο πεδίο της μάχης. Στην Ελλάδα των κλασικών χρόνων, το τρόπαιο μιας μάχης στηνόταν συνήθως στο σημείο όπου ο ένας από τους δύο αντιπάλους έκανε μεταβολή και άρχιζε η υποχώρησή του, κάτι που έδειχνε ότι είχε πλέον ηττηθεί. Με βάση την υπόθεση αυτή, το Τρόπαιο στον Μαραθώνα θα έπρεπε να σηματοδοτεί το σημείο, στο οποίο ξεκίνησε η καταδίωξη των Περσών από τους Έλληνες.
Όμως, υπάρχει ένα δεδομένο, που από μόνο του κάνει αδύνατη αυτή την υπόθεση. Το σημείο στο οποίο στήθηκε το Τρόπαιο, απέχει 5,5 περίπου χλμ από την είσοδο του περάσματος της Μπρεξίζας, περιοχή στην οποία οι περισσότεροι σύγχρονοι ερευνητές εκτιμούν ότι παρατάχθηκαν οι Έλληνες πριν από τη μάχη. Επίσης, βρίσκεται σε απόσταση πέντε περίπου χλμ από τον Τύμβο των Αθηναίων, στην ευρύτερη περιοχή του οποίου τοποθετούν την αρχική σύγκρουση των δύο αντίπαλων παρατάξεων.
Η ταχύτατη ελληνική προέλαση, με την οποία ξεκίνησε η σύγκρουση, θα ήταν ίσως δυνατή για μια απόσταση 400-600 μέτρων το πολύ, δηλαδή από την Μπρεξίζα μέχρι και τον χώρο του Τύμβου, όχι όμως και για άλλα πέντε χλμ μέχρι εκεί όπου έστησαν το Τρόπαιο. Θα ήταν πρακτικά αδύνατον να κατόρθωναν οι –πεζοί- Έλληνες να καταδιώξουν τους Πέρσες για μια τόσο μεγάλη απόσταση, όπως καταδεικνύεται από την περιγραφή της μάχης από τον Ηρόδοτο, αλλά και την κοινή λογική, αφού δεν είχαν ιππικό.
Από την αφήγηση του Ηροδότου γίνεται ξεκάθαρο πως οι Έλληνες, αφού απέκρουσαν τις δύο πτέρυγες της περσικής παράταξης, πραγματοποίησαν μεταβολή και στράφηκαν προς τα πίσω, κατά των Περσών που είχαν διασπάσει το κέντρο της παράταξής τους και όχι εναντίον εκείνων που υποχωρούσαν προς τα πλοία. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι στο τέλος μιας μάχης, όποιος ήλεγχε το πεδίο της σύγκρουσης και τις σορούς του αντιπάλου, ήταν ο νικητής.
Στις συγκρούσεις μεταξύ των ελληνικών πόλεων-κρατών, ο νικητής έστηνε το τρόπαιό του όχι πάνω στους τάφους των ηττημένων αντιπάλων, αλλά στο σημείο όπου θεωρούσε ότι κρίθηκε η μάχη και διασφαλίστηκε η νίκη του. Οι σοροί των αντιπάλων δεν θάβονταν στο πεδίο, αλλά επιστρέφονταν στην πόλη τους.
Η ταφή των Περσών
Στην περίπτωση του Μαραθώνα, όμως, δεν ήταν δυνατό να εφαρμοστούν τα ήθη που ίσχυαν στις συγκρούσεις μεταξύ των ελληνικών πόλεων-κρατών. Οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν να επιστρέψουν τους νεκρούς αντίπαλους, κάτι που έκαναν πάντοτε όταν πολεμούσαν με στρατεύματα άλλων ελληνικών πόλεων.
Επίσης, η τοποθέτηση του Τρόπαιου της μάχης του Μαραθώνα δεν θα μπορούσε να γίνει στο πεδίο της σύγκρουσης, όπου οι Έλληνες στις δύο πτέρυγες της παράταξής τους απώθησαν τους Πέρσες απέναντί τους και τούς ανάγκασαν να υποχωρήσουν («τροπή») αφού εκεί έθαψαν τιμητικά τους δικούς τους πεσόντες.
Προκειμένου να θάψουν και τους Πέρσες, αναζήτησαν μια περιοχή μακριά από το πεδίο της μάχης, τους τέσσερις οικισμούς του Μαραθώνα (Μαραθών, Προβάλινθος, Οινόη και Τρικόρυνθος), τα νεκροταφεία, τα ιερά, και κυρίως την εύφορη Μαραθώνια πεδιάδα. Φαίνεται ότι εντόπισαν το κατάλληλο σημείο δίπλα στο Μεγάλο Έλος. (μηχανή του χρόνου)
