Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος είναι φύσει ζώον πολιτικόν, δηλαδή έχει έμφυτη την τάση για κοινωνική ζωή. Μόνος του ο άνθρωπος δεν μπορεί να υπάρξει...
... εκτός αν είναι θεός ή θηρίο.
Αρχικά δημιουργείται η οικία, η οικογένεια, που αποτελείται από τον άντρα, τη γυναίκα αλλά και τον/τους δούλο/ους. Έτσι εξασφαλίζεται η επιβίωση και η αναπαραγωγή. Πολλές οικίες μαζί αποτελούν την κώμη, ενώ πολλές κώμες μαζί απαρτίζουν το άστυ, το οποίο διαφέρει από την κώμη, επειδή χαρακτηρίζεται από αυτάρκεια· όμως σκοπός της ύπαρξής του δεν είναι μόνο η εξασφάλιση της αυτάρκειας και της επιβίωσης (του ζην), τελικός σκοπός της είναι το ευ ζην, δηλαδή η εξασφάλιση για τους πολίτες της μιας ευτυχισμένης ζωής, μιας ζωής σύμφωνα με την αρετή.
Πολίτης σύμφωνα με τον Αριστοτέλη είναι εκείνος που συμμετέχει στην άσκηση της δικαστικής λειτουργίας ή έχει τη δυνατότητα να καταλάβει ένα πολιτειακό αξίωμα και να ασκήσει εξουσία. Οι πολιτείες, τα πολιτεύματα, διακρίνονται σε έξι ανάλογα με τον αριθμό αυτών που συμμετέχουν στην άσκηση της εξουσίας αλλά και ανάλογα με τους στόχους αυτών που την ασκούν:
· τη βασιλεία, την αριστοκρατία και την πολιτεία (ορθή δημοκρατία), που θεωρούνται οι τρεις ορθές πολιτείες (πολιτεύματα)· και στα τρία αυτά πολιτεύματα οι ασκούντες την εξουσία σκοπό έχουν σκοπό την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος όλων των πολιτών.
· την τυραννία, την ολιγαρχία και τη μη ορθή δημοκρατία ( οχλοκρατία)· αυτά είναι οι παρεκτροπές των τριών πρώτων· εδώ σκοπός των αρχόντων είναι η εξυπηρέτηση των προσωπικών τους συμφερόντων. Αξίζει να σημειώσουμε ότι από τα τρία πολιτεύματα ο Αριστοτέλης δείχνει την προτίμησή του για το (ορθό)δημοκρατικό πολίτευμα.
Το κυριότερο επιχείρημα των εχθρών της δημοκρατίας ήταν την εποχή του Αριστοτέλη (αλλά και σήμερα) ότι δεν είναι δυνατό να ασκούν την εξουσία οι πολλοί, αφού δε διαθέτουν την ικανότητα και τις γνώσεις που απαιτούνται για την άσκησή της. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι μπορεί ο καθένας ξεχωριστά από τους πολλούς να είναι κατώτερος από μερικούς αρίστους, στο σύνολό τους όμως η γνώμη τους είναι πιο σωστή από τη γνώμη των ολίγων.
Προϋπόθεση για την επιβίωση της δημοκρατίας θεωρεί ο Αριστοτέλης την ύπαρξη μιας ισχυρής μεσαίας τάξης, αφού οι πλούσιοι επιδιώκουν την εγκαθίδρυση ολιγαρχίας, ενώ οι φτωχοί ρέπουν προς την οχλοκρατία και την κατάργηση του νόμου, που προστατεύει τους πλούσιους συμπολίτες τους.
Στήριγμα της πολιτείας κατά τον Αριστοτέλη είναι οι νόμοι· παραδέχεται, βέβαια, ότι ο άριστος άνθρωπος, ο ενάρετος δε χρειάζεται τους νόμους, για να κάνει τις σωστές επιλογές, όμως δεν παραγνωρίζει την πιθανότητα και αυτός ακόμη να πέσει θύμα των επιθυμιών και των παθών του.
Πρώτος ο Αριστοτέλης κάνει μια στοιχειώδη διάκριση των εξουσιών στην πολιτεία. Ως το κυριότερο μόριό της (μέρος της) θεωρεί το βουλευόμενον περί των κοινών, δηλαδή το σύνολο των πολιτών. Αυτοί αποφασίζουν για τους νόμους (η σημερινή νομοθετική εξουσία) αλλά έχουν και αρμοδιότητες που σήμερα έχει η εκτελεστική εξουσία.
Ένα δεύτερο μόριο είναι το περί τας αρχάς (η σημερινή εκτελεστική εξουσία) και τρίτο είναι το δικάζον (η σημερινή δικαστική εξουσία). Σε νεότερους χρόνους, ο Λοκ και ο Μοντεσκιέ διέκριναν με μεγαλύτερη ακρίβεια τις εξουσίες σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα.
Τα αίτια που οδηγούν στις παρεκβατικές πολιτείες είναι σύμφωνα με τον Αριστοτέλη:
· Η ανισότητα, όταν αυτή στηρίζεται όχι στην πραγματική αξία αλλά σε εξωτερικά κριτήρια, όπως είναι ο πλούτος.
· Η παραβίαση των νόμων, που μπορεί να ξεκινήσει από μικρά και ασήμαντα ζητήματα και να καταλήξει στην κατάργηση της έννομης τάξης και του πολιτεύματος.
· Η ύπαρξη κολάκων, που παρασύρουν τους βασιλείς και τους μετατρέπουν σε τυράννους, και δημαγωγών, που παρασύρουν το πλήθος στην οχλοκρατία.
Κυριότερα μέσα για τη στερέωση ενός πολιτεύματος είναι:
· Η τήρηση των νόμων
· Η άσκηση με μετριοπάθεια της εξουσίας και πάνω από όλα
· Η ύπαρξη παιδείας προσαρμοσμένης στον τύπο του πολιτεύματος.
